Svetski književni festival FREE THE WORD – Đerđ Konrad i Drago Jančar

Povodom 77. kongresa Međunarodnog PEN Centra

Đerđ Konrad (esejista, sociolog, romanopisac) je jedan od najboljih poznavalaca centralne i jugoistočne Evrope među evropskim intelektualcima. Pisac « evropske kulture, slobode i individualne odgovornost », kako ga predstavljaju, bio je jedan od najglasnijih (i retkih) evropskih intelektualaca koji su se javno pobunili zbog napada NATO-a na Jugoslaviju. Njegova veza sa Novim Sadom, sa Srbijom seže u vreme kada je kao mlad pisac u Budimpešti 1970-ih, zavideo svojim susedima na slobodi mišljenja i izražavanja, koja mu se u to vreme činila značajnom iz njegove perspektive disidenta koji stvara na marginama komunističkog režima, suočen sa zabranom objavljivanja svojih dela. Jedno vreme je radio kao sociolog urbane sredine, ali je ostao bez posla nakon što su ga carinici uhvatili u pokušaju da prenese sociografsku studiju njegovog prijatelja Mikloša Harastija koju je nameravao da objavi u novosadskom književnom časopisu. Sa Danilom Kišom i Aleksandrom Tišmom, koje je lično poznavao, deli zajednički duhovni prostor i slične preokupacije pisaca vezanih za tradiciju ovog dela Evrope. Brojna njegova dela su prevedena na srpski od devedesetih godina do danas, od prvog romana Posetilac iz 1969.godine, o bedi i marginalizaciji u mađarskom društvu socijalističkog realizma, preko romana Osnivač grada iz 1977, Gubitnik iz 1983, Vrtna zabava i Melinda i Dragoman, prva dva toma njegove tetralogije iz 1987. godine. Napisao je i niz socioloških studija i eseja, među kojima su najpoznatiji Put inteligencije ka klasnoj vlasti, koja je objavljena na mađarskom u Ženevi 1978. godine i Antipolitika (1982) u kojima razmatra ulogu intelektualaca, pitanje individualne autonomije i mogućnost opozicije i ukazuje na evoluciju marksizma. Uprkos cenzuri i zabrani objavljivanja Konrad je nastavio da piše, najčešće o nasilju koje je obeležilo istoriju XX veka. Posle promene režima njegove knjige su objavljene i prevedene na brojne strane jezike. Nastavio je da piše eseje i romane i postao jedna od najvažnijih figura intelektualnog i političkog života svoje zemlje.
« Pokušavam danas da razumem šta su bile protekle četiri decenije. Nekad koristim analitičku preciznost autobiografije, a nekad simboličku fokusiranost », rekao je u jednoj prilici. Njegove poslednje dve knjige, Odlazak od kuće i povratak kući i Pomračenja sunca, na brdu su autobiografski romani o detinjstvu koje je obeleženo progonom Jevreja i mladošću na koju je trag ostavio neuspeo pokušaj njegove generacije da se oslobodi sovjetske vlasti 1956. godine i komunistička ideologija koja je odredila njegovu sudbinu pisca osuđenog na izolaciju u sopstvenoj zemlji. Među esejima iz kasnijeg perioda su: Na pupku Evrope (1991), Identitet i histerija (1995) Jugoslovenski rat (2000), Nevidljivi glas (2001) koji su prevedene na srpski. Pisao je i filmski scenario u saradnji sa Peterom Bačo, rediteljem kultnog filma Krunski svedok.

Od 1990. do 1993. bio je predsednik Međunarodnog PEN kluba, a od 1997. do 2003. predsednik Nemačke akademije umetnosti Berlin-Brandenburg.
Dobitnik je velikog broja prestižnih evropskih nagrada, među kojima je Herderova nagrada (1983), Evropska nagrada za esej (1985), Međunarodna književna nagrada Stefan Mitrov Ljubiša (1998) Grada teatra Budve, Nagrada Franc Verfel za ljudska prava (2007) i Nagrada Jevrejskog saveta za knjigu (2008). Dobio je najviša državna odlikovanja Mađarske, Francuske i Nemačke. Počasni je doktor Univerziteta u Antverpenu (1990) i Novom Sadu (2003), za zasluge u oblasti kulture, književnosti i razvoja demokratske političke misli.
Sva njegova dela na srpski je preveo Arpad Vicko.

Drago Jančar je jedan od najpoznatijih slovenačkih pisaca, dramaturga i esejista. U njegova najznačajnija ostvarenja spadaju romani: Polarna svetlost (1984), čija je radnja smeštena u rodnom Mariboru 1938. godine, Podrugljiva žudnja (1993), o sudaru sa američkom kulturom i Zujanje u glavi (1998), metafora bivše Jugoslavije kroz istinitu priču o zatvorskoj pobuni 1970. godine zbog zabrane gledanja Svetskog prvenstva u košarci između SAD i Jugoslavije, knjiga po kojoj je potom snimljen film. Jančar se u svojim alegoričnim pričama bavi temama velikih političkih lomova koji su obeležili našu bližu i dalju prošlost, jer se « istorija ne može razrešiti službenim deklaracijama i dekretima ». I u poslednjem romanu Drvo bez imena, Jančar priziva prostor zajedničke prošlosti koja je snažno povezana sa sadašnjošću. Glavni junak je iz bučnog tržnog centra povučen u podzemlje, u detinjstvo, uz pijanog oca i njegove partizanske drugove.
I kada oživljava daleku prošlost, kao što je slučaj u romanima Galijot i Katarina, paun i jezuit Jančar ostaje pisac modernog senzibiliteta, usresređen na egzistencijalne probleme čoveka. Katarina, paun i jezuit, inspirisan romanom Margaret Jursenar, Crna mena, kritičari smatraju jednim od vrhunaca njegovog pripovedanja. Iako je prvenstveno romanopisac, Jančar je učestvovao u stvaranju savremene slovenačke dramske književnosti. U razdoblju modernizma pisao je političke drame, opredelivši se za politički angažman, zbog čega je imao problema sa cenzorima u bivšoj Jugoslaviji. Uz Evalda Flisara je najprisutniji slovenački pisac na međunarodnim pozorišnim scenama, a njegove drame, poput komada Klementov pad u Kopru i romani prerađeni za pozorišno izvođenje (Katarina, paun i jezuit i Polarna svetlost) smatraju se vrhuncem slovenačke pozorišne sezone. Od 1987. do1991. godine bio je predsednik slovenačkog PEN-a.

Njegovi romani i kratke priče prevedeni su i objavljeni na više evropskih jezika. Dobitnik je Prešernove nagrade, najvećeg slovenačkog književnog priznanja (1993), Evropske nagrade za kratku priču u Nemačkoj (1994) i Herderove nagrade za književnost (2003).